Άρθρο της Ιωάννας Σούκα,
Αναλύτρια ενεργειακής πολιτικής στο The Green Tank,

Από το 2027 η Ευρωπαϊκή Ένωση θα θέσει σε λειτουργία το νέο Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών για τα κτίρια και τις οδικές μεταφορές (ΣΕΔΕ2). Για τη στήριξη των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, η ΕΕ δημιούργησε παράλληλα το Κοινωνικό Κλιματικό Ταμείο (ΚΚΤ), ένα χρηματοδοτικό εργαλείο για το διάστημα 2027-2032 – ύψους τουλάχιστον €86,7 δις. – από το οποίο τα κράτη-μέλη μπορούν να αντλήσουν πόρους για την υλοποίηση κοινωνικών και κλιματικών πολιτικών, όπως άμεση εισοδηματική στήριξη, ενεργειακές αναβαθμίσεις, αντλίες θερμότητας ή προγράμματα καθαρών μεταφορών.

Ίσως να πέρασε «στα ψιλά» της επικαιρότητας, όμως τον Ιούλιο η ελληνική κυβέρνηση έθεσε σε δημόσια διαβούλευση το Κοινωνικό Κλιματικό Σχέδιο (ΚΚΣ). Πρόκειται για το επίσημο Σχέδιο της χώρας μας, όπου περιγράφονται τα μέτρα και οι πολιτικές που θα χρηματοδοτηθούν με €4,78 δισ. από το ΚΚΤ.

Το Σχέδιο περιλαμβάνει θετικές προτάσεις, όπως ενεργειακές αναβαθμίσεις κατοικιών, προγράμματα κοινωνικής στέγασης και δράσεις πράσινης κινητικότητας. Ωστόσο, παρουσιάζει και σημαντικές αδυναμίες και ελλείψεις, οι οποίες χρήζουν άμεσης βελτίωσης για να ανταποκριθεί στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας μας.

Ίσως η σημαντικότερη έλλειψη, όπως αναδεικνύεται στη μελέτη του The Green Tank σε συνεργασία με την εταιρεία Facets, είναι ότι η χώρα μας στην πραγματικότητα μπορεί να αντλήσει έως και τριπλάσιους πόρους, αξιοποιώντας πλήρως τα επιπλέον διαθέσιμα έσοδα από το χρηματιστήριο ρύπων (ΣΕΔΕ 1 και 2). Συνολικά, έως και €15,5 δισ. μπορούν να κατευθυνθούν το διάστημα 2027-2032 σε μακροπρόθεσμα μέτρα απανθρακοποίησης των κτιρίων και τον οδικών μεταφορών, στηρίζοντας παράλληλα τα πιο ευάλωτα νοικοκυριά.

Κλιματική κρίση και ανάγκη δράσης: τι είναι το ΣΕΔΕ2

Η μείωση των εκπομπών δεν είναι πλέον μόνο κλιματική υποχρέωση, αλλά ζήτημα κοινωνικής συνοχής και οικονομικής βιωσιμότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υιοθετήσει το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (ΣΕΔΕ) ως κύριο εργαλείο κλιματική πολιτικής. Η αποτελεσματικότητα του αποτυπώνεται κυρίως στην παραγωγή ηλεκτρισμού και θερμότητας, όπου από το 2005 -όταν ξεκίνησε η λειτουργία του – έως το 2024, οι εκπομπές στην ΕΕ μειώθηκαν κατά 54%, ενώ στην Ελλάδα κατά 70,4% – κυρίως λόγω της μείωσης του λιγνίτη.

Ως αναγνώριση αυτής της επιτυχίας, στην αναθεώρηση της οδηγίας το 2023 δημιουργήθηκε το ΣΕΔΕ2, που θα ισχύσει από το 2027 για κτίρια και οδικές μεταφορές. Οι προμηθευτές ορυκτών καυσίμων θα πληρώνουν φόρο άνθρακα, ο οποίος όμως τελικά θα μετακυλιστεί στους καταναλωτές οδηγώντας σε αυξήσεις στις τιμές πετρελαίου, αερίου, και άλλων συμβατικών καυσίμων.

Η ελληνική πραγματικότητα

Η Ελλάδα είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη. Οι μεταφορές ευθύνονται για περίπου 35% των συνολικών εκπομπών CO₂, ενώ στον οικιακό τομέα η χρήση ηλεκτρικής ενέργειας περιορίζεται μόλις στο 36%. Παράλληλα, το 25% των νοικοκυριών θεωρούνται ενεργειακά ευάλωτα, ενώ περίπου 14% πλήττονται από μεταφορική φτώχεια. Χωρίς αντισταθμιστικά μέτρα, το ΣΕΔΕ2 μπορεί να επιβαρύνει περαιτέρω τους πιο ευάλωτους.

Σύμφωνα με τη μελέτη μας, οι άμεσες κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις του ΣΕΔΕ2 στους ευάλωτους πληθυσμούς θα κυμανθούν μεταξύ € 833 εκ. και € 1,6 δις την περίοδο 2027-2032 (για μέσες τιμές δικαιωμάτων εκπομπών 45 €/τ.CO2 και 84 €/τ.CO2 αντίστοιχα), διευρύνοντας τον αριθμό των ευάλωτων νοικοκυριών κατά περίπου 0,9-1,5% στην περίπτωση της ενεργειακής ευαλωτότητας και κατά 1,1-2,1% στην περίπτωση της μεταφορικής ευαλωτότητας.

Το Κοινωνικό Κλιματικό Σχέδιο της Ελληνικής κυβέρνησης

Όπως αναφέρθηκε, το ΚΚΤ διαθέτει συνολικό προϋπολογισμό €86,7 δις από τα οποία η χώρα μας δικαιούται €4,78 δις. Η Ελλάδα στο Κοινωνικό Κλιματικό Σχέδιό της παρουσίασε την εθνική στρατηγική για την αξιοποίηση των πόρων με μέτρα για τη μείωση των εκπομπών και τη στήριξη των ευάλωτων πλυθησμών. Αν και το Σχέδιο κινείται στη σωστή κατεύθυνση παρουσιάζει, ωστόσο, δύο βασικές αδυναμίες. Αφενός αγνοεί τα πρόσθετα έσοδα από τα ΣΕΔΕ1 και ΣΕΔΕ2 τα οποία, μαζί με τα €4,78 δις του ΚΚΤ, μπορούν να φτάσουν συνολικά έως και τα €15,5 δις αφετέρου παραμένει ασαφές στις λεπτομέρειες εφαρμογής: ποιοι είναι οι ωφελούμενοι, ποιο το χρονοδιάγραμμα, και η κοστολόγηση των μέτρων.

Τι μπορούν να χρηματοδοτήσουν τα €15,5 δισ.

Όπως αναλύεται στη μελέτη μας, με την πλήρη αξιοποίηση των πόρων, η Ελλάδα μπορεί να στηρίξει αποτελεσματικά 538.000–630.000 νοικοκυριά την περίοδο 2027–2032, παρέχοντας άμεση εισοδηματική ενίσχυση αλλά και μόνιμες λύσεις απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα.
Συγκεκριμένα στα κτίρια, συνδυασμός ενεργειακής αναβάθμισης, αντλιών θερμότητας και φωτοβολταϊκών (στη στέγη ή μέσω ενεργειακών κοινοτήτων) μπορεί να εξαλείψει την ενεργειακή ευαλωτότητα, εφόσον σχεδιαστεί με γεωγραφικά και κοινωνικά κριτήρια. Στις μεταφορές, η ενίσχυση των δημοσίων συγκοινωνιών με εκπτώσεις ή δωρεάν εισιτήρια για ευάλωτα νοικοκυριά, η ανάπτυξη υποδομών και η στήριξη στη χρονομίσθωση ηλεκτρικών οχημάτων σε περιοχές με υψηλή εξάρτηση από το ΙΧ μπορούν να μειώσουν τη μεταφορική φτώχεια. Παράλληλα, το κόστος της άμεσης στήριξης δεν ξεπερνά το 29,7% των πόρων, κάτω από το όριο του 37,5% που προβλέπει το ΚΚΤ.

Τα προτεινόμενα μέτρα της μελέτης των The Green Tank και Facets για τον μετριασμό των επιπτώσεων από την εφαρμογή του ΣΕΔΕ2 ενισχύονται με τους επιπρόσθετους διαθέσιμους πόρους από τα ΣΕΔΕ 1 & 2 τα οποία, σε συνδυασμό με το ΚΚΤ, μεγιστοποιούν το κοινωνικό όφελος.

Από την επιβάρυνση στην ευκαιρία

Το ΣΕΔΕ2 αναμένεται να συμβάλει καθοριστικά στην απεξάρτηση των νοικοκυριών από τα ορυκτά καύσιμα. Αν και αρχικά ενέχει κινδύνους κοινωνικής και οικονομικής επιβάρυνσης, η πλήρης αξιοποίηση των διαθέσιμων πόρων – που φτάνουν έως και τα €15,5 δισ. –και η εφαρμογή στοχευμένων μέτρων μπορούν να μειώσουν ουσιαστικά την ενεργειακή και μεταφορική ευαλωτότητα. Η ευκαιρία αυτή είναι στρατηγικής σημασίας: μπορεί να καθορίσει όχι μόνο την επιτυχία της κλιματικής πολιτικής, αλλά και να θέσει την κοινωνική δικαιοσύνη στο επίκεντρο της μετάβασης.