Ο Yacouba Sawadogo, 76 ετών, ήταν αγρότης για μεγάλο μέρος της ζωής του, φροντίζοντας ένα οικόπεδο σε ένα ημίξηρο τμήμα της Kεντρικής Μπουρκίνα Φάσο. Αλλά στη δεκαετία του 1980, αυτός ο τρόπος ζωής έφτασε σχεδόν στο τέλος του.

Οι έντονες ξηρασίες προκάλεσαν τη διάβρωση του εδάφους και την υποβάθμιση της γης, καταστρέφοντας τις φάρμες σε όλη την Μπουρκίνα Φάσο και στο μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Αφρικής.

«Οι άνθρωποι έφευγαν και τα ζώα και τα δέντρα πέθαιναν», θυμάται ο Sawadogo. «Έπρεπε να αναζητήσουμε έναν νέο τρόπο για να καλλιεργήσουμε».

Εν μέσω της κρίσης, ο Sawadogo ανέπτυξε μια τροποποιημένη εκδοχή μιας παραδοσιακής γεωργικής πρακτικής γνωστής ως Zai που θα βοηθούσε τις καλλιέργειες να επιβιώσουν με ελάχιστες βροχοπτώσεις.

Σαράντα χρόνια μετά, η τεχνική έχει φέρει επανάσταση στη γεωργία σε μεγάλο μέρος της Αφρικής, δίνοντάς του το παρατσούκλι «Ο άνθρωπος που σταμάτησε την έρημο», ο Sawadogo – Πρωταθλητής της Γης στο Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) – είναι μέρος μιας παγκόσμιας προσπάθειας για επιβράδυνση της ερημοποίησης που λαμβάνει χώρα παντού, από τη Βόρεια Χιλή μέχρι την έρημο Τακλαμακάν στην Κίνα.

Για σχεδόν 50 χρόνια, το UNEP διαδραμάτισε βασικό ρόλο στον παγκόσμιο αγώνα κατά της ερημοποίησης υποστηρίζοντας οραματιστές όπως το Sawadogo, παρέχοντας επιστημονική τεχνογνωσία, χρηματοδοτώντας καινοτόμα έργα αποκατάστασης γης και κινητοποιώντας τα έθνη να αναλάβουν συντονισμένη δράση κατά της ερημοποίησης.

Η αποστολή του UNEP για την καταπολέμηση της ερημοποίησης έχει υποστηριχθεί από την ιδέα ότι όσο καταστροφική μπορεί να είναι η ερημοποίηση, μπορεί επίσης να επιλυθεί εύκολα με στοχευμένη αποκατάσταση της γης. Αυτό είναι κάτι που ο Ibrahim Thiaw, ο Εκτελεστικός Γραμματέας της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης αποκαλεί, «πρακτικό, φθηνό και προσβάσιμο σε όλες τις κοινότητες». Όπως το έθεσε ο Thiaw, «δεν χρειάζεται να είσαι επιστήμονας για να κάνεις αποκατάσταση γης».

Ερημοποίηση: μια καταιγίδα προβλημάτων

Η ερημοποίηση αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως πρόβλημα τη δεκαετία του 1960 και είναι πλέον κοινά αποδεκτή ως ένα από τα πιο πιεστικά περιβαλλοντικά ζητήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος. «Η υποβάθμιση της γης και η ερημοποίηση επηρεάζει αρνητικά 3,2 δισεκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο σήμερα», δήλωσε ο Johan Robinson, Ανώτερος Υπεύθυνος Διαχείρισης Προγράμματος στο UNEP.

Για να κάνει τα πράγματα χειρότερα, το πρόβλημα, πρόσθεσε, «βλάπτει δυσανάλογα εκείνους που είναι λιγότερο ικανοί να κάνουν οτιδήποτε για αυτό: τις αγροτικές κοινότητες, τους μικροκαλλιεργητές και τους εξαιρετικά φτωχούς».

Ένας εργαζόμενος στηρίζεται στη στέγη ενός κτιρίου που περιβάλλεται από άμμο ως αποτέλεσμα της επέκτασης της ερήμου στον σιδηροδρομικό σταθμό Ogrein στο Σουδάν. Φωτογραφία: Reuters Connect

Σχεδόν το ένα τέταρτο της συνολικής έκτασης του πλανήτη έχει υποβαθμιστεί με εκτεταμένες συνέπειες παγκοσμίως, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Ταμείο Περιβάλλοντος (GEF), το οποίο χρησιμεύει ως ο χρηματοδοτικός μηχανισμός για πολλές περιβαλλοντικές συμβάσεις, όπως τη Σύμβαση για την καταπολέμηση της ερημοποίησης του ΟΗΕ. .

Σύμφωνα με το GEF, η ανεξέλεγκτη ερημοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε:

• ελλείψεις τροφίμων, αστάθεια και αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων που προκαλούνται από τη μείωση της παραγωγικότητας των καλλιεργειών
• αυξημένες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής παγκοσμίως που προκαλούνται από την απελευθέρωση άνθρακα και οξειδίου του αζώτου από την υποβάθμιση της γης
• απειλή κοινωνικής αστάθειας από την αναγκαστική μετανάστευση που θα προκύψει

Σε αντίθεση με την κοινή παρανόηση, η ερημοποίηση δεν είναι απαραίτητα η φυσική επέκταση των υπαρχουσών ερήμων, αλλά η υποβάθμιση της γης υπερωριακά λόγω υπερκαλλιέργειας, υπερβόσκησης, αποψίλωσης δασών και κακών πρακτικών άρδευσης. Και παρόλο που η ερημοποίηση είναι τελικά ανθρωπογενής, επιδεινώνεται από τις ακραίες καιρικές συνθήκες, όπως οι ξηρασίες και οι έντονες βροχοπτώσεις, που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή. Αυτό μπορεί να ξεκινήσει έναν φαύλο κύκλο όπου η υποβάθμιση της γης οδηγεί σε απώλεια βλάστησης και δασών που μειώνει την ικανότητα της Γης να δεσμεύει διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, επιδεινώνοντας έτσι την κλιματική κρίση.

Στην πραγματικότητα, η πολυετής ξηρασίας στην περιοχή Σαχέλ της Αφρικής στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 70 που προκάλεσε σοβαρές ελλείψεις τροφίμων και το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων. Η καταστροφή ανησύχησε τον ΟΗΕ και εστίασε την παγκόσμια προσοχή στην ερημοποίηση ως διαφαινόμενη κρίση.

Έναρξη δράσης ενάντια στην Ερημοποίηση

Το 1977, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ συζήτησε τη δεινή κατάσταση στο Σαχέλ και ενέκρινε ψήφισμα για τη σύγκληση της Διάσκεψης του ΟΗΕ για την ερημοποίηση. Κατά ειρωνικό τρόπο, μια βροχερή μέρα στα τέλη Αυγούστου 1977 στην πρωτεύουσα της Κένυας, Ναϊρόμπι, περίπου 500 εκπρόσωποι από 94 χώρες συγκεντρώθηκαν για να ξεκινήσουν ένα συνέδριο δύο εβδομάδων που είχε σκοπό να αντιμετωπίσει την ωρολογιακή βόμβα της ερημοποίησης της ηπείρου.

Το Σινικό Πράσινο Τείχος: Οι αγρότες της Κίνας σπρώχνουν πίσω την έρημο που έχει εισβάλει στους αγρούς. Φωτογραφία: Reuters Connect

Από αυτό το συνέδριο γεννήθηκε το Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, ένα σχέδιο για την αποκατάσταση της «παραγωγικότητας των άγονων, ημίξηρων, και άλλων περιοχών ευάλωτων στην ερημοποίηση, προκειμένου να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων τους».

Τα τελευταία 50 χρόνια, το UNEP, σε συνεργασία με τους παγκόσμιους εταίρους του, έχει πρωτοστατήσει σε αυτό το θέμα. Εκτός από την παροχή επιστημονικών δεδομένων και εμπειρογνωμοσύνης, ένα άλλο κρίσιμο μέρος του έργου του UNEP ήταν η οικοδόμηση παγκόσμιας πολιτικής συναίνεσης για την κρίση.

Η ύπαρξη σαφών και εφικτών εθνικών σχεδίων δράσης είναι μια κρίσιμη πτυχή του άλλου μεγάλου επιτεύγματος του UNEP: του σχηματισμού της Σύμβασης του ΟΗΕ για την καταπολέμηση της Ερημοποίησης (UNCCD), η οποία εγκρίθηκε το 1994 και τέθηκε σε ισχύ το 1996.

Μέχρι σήμερα, η Σύμβαση είναι η μόνη παγκοσμίως νομικά δεσμευτική διεθνής συμφωνία που συνδέει ρητά το περιβάλλον και την ανάπτυξη με τη βιώσιμη διαχείριση της γης, ειδικά στις ξηρές περιοχές του κόσμου, όπου ζουν μερικοί από τους πιο ευάλωτους ανθρώπους και οικοσυστήματα. Η UNCCD υποχρεώνει νομικά τα 197 μέρη της να προβούν σε διάφορες ενέργειες, συμπεριλαμβανομένης της αναφοράς για τα μέτρα που έχουν λάβει για την εφαρμογή της Σύμβασης.

«Σε σύγκριση με άλλους τομείς, η καταπολέμηση της υποβάθμισης της γης και της ερημοποίησης δεν ήταν η κορυφαία προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις», δήλωσε ο Αδάμου Μπουχάρι, ειδικός στη βιοποικιλότητα και την υποβάθμιση της γης στο UNEP. «Υποστηρίξαμε χώρες σε όλο τον κόσμο να αναπτύξουν εθνικά σχέδια δράσης για την καταπολέμηση της ερημοποίησης και να ευθυγραμμίσουν τις εθνικές τους στρατηγικές με τις δεκαετείς στρατηγικές του UNCCD».

Η μάχη συνεχίζεται σήμερα

Το UNEP και το UNCCD ήταν επίσης στην πρώτη γραμμή της Δεκαετίας του ΟΗΕ για τις Ερήμους και την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, μια παγκόσμια εκστρατεία (από το 2010 έως το 2020) για την ευαισθητοποίηση σχετικά με την ερημοποίηση, η οποία απείλησε να εκτροχιάσει κάθε ελπίδα επίτευξης των Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας.

Το UNEP, σε συνεργασία με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του ΟΗΕ, διαδραμάτισε επίσης κεντρικό ρόλο στη δεκαετία του ΟΗΕ 2021-2030 για την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων. Αυτή η παγκόσμια πρωτοβουλία συγκεντρώνει τα κράτη μέλη, τις τοπικές κυβερνήσεις, τον ακαδημαϊκό κόσμο και τον ιδιωτικό τομέα για να βρουν βιώσιμες λύσεις για την αποκατάσταση της υγείας των οικοσυστημάτων, στα οποία η ανάσχεση της ερημοποίησης είναι βασικό συστατικό.

Παρά την εμμονή της ερημοποίησης ως περιβαλλοντικής και οικονομικής κρίσης, τα καλά νέα είναι ότι όχι μόνο είναι δυνατό να σταματήσει, αλλά και να αντιστραφεί. Και το UNEP ήταν το βασικό Ίδρυμα για υποστήριξη σε έργα καταπολέμησης της ερημοποίησης.

Το Great Green Wall, ένα μωσαϊκό δραστηριοτήτων αποκατάστασης γης που εκτείνεται από τη Σενεγάλη έως το Τζιμπουτί, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Υπάρχει η ελπίδα ότι όταν ολοκληρωθεί αυτή η πρωτοβουλία υπό την ηγεσία της Αφρικής, η οποία θα υποστηριχθεί από τη Δεκαετία του ΟΗΕ για την αποκατάσταση των οικοσυστημάτων, UNCCD και UNEP, θα συμβάλει στη μείωση των επιπτώσεων της ερημοποίησης στο Σαχέλ και τη Σαχάρα, θα αποκαταστήσει υποβαθμισμένα τοπία και θα μεταμορφώσει το περιβάλλον όπου κατοικούν εκατομμύριων ανθρώπων σε μια από τις φτωχότερες περιοχές της Γης.

Σενεγαλέζοι καλλιεργητές φυτεύουν σε κήπους με πλαστικούς φράχτες για να εμποδίσουν την έρημο να επεκταθεί στον αγρό τους. Φωτογραφία: Reuters Connect

Για να βοηθήσει στη χρηματοδότηση των εργασιών αποκατάστασης, το UNEP διοχετεύει ιδιωτικές επενδύσεις στο Σαχέλ και σε άλλες αναπτυσσόμενες περιοχές. Η Διευκόλυνση Πρωτογενούς Κεφαλαίου Αποκατάστασης, για παράδειγμα, χρηματοδοτεί έργα αποκατάστασης δασών σε πρώιμο στάδιο. Και με εταίρους όπως η Rabobank, το UNEP συνδυάζει ιδιωτική και δημόσια χρηματοδότηση για βιώσιμα έργα γεωργίας και δασοκομίας, μειώνοντας τον κίνδυνο για τους επενδυτές και βοηθώντας τα έργα να ξεκινήσουν.

Το UNEP υλοποιεί επίσης, μέσω του The Restoration Initiative, έργα αποκατάστασης γης στην Κένυα και την Τανζανία. Επιπλέον, με το GEF, το UNEP έχει υλοποιήσει περισσότερα από 160 έργα υποβάθμισης της γης ύψους 130 εκατομμυρίων δολαρίων τα τελευταία 24 χρόνια. Σε συνδυασμό, αυτά τα έργα είχαν ως αποτέλεσμα περισσότερα από 2,3 εκατομμύρια εκτάρια να τεθούν υπό αποκατάσταση και βιώσιμη διαχείριση γης.

Αν και έχει σημειωθεί τεράστια πρόοδος στην καταπολέμηση της υποβάθμισης της γης και της ερημοποίησης, οι προκλήσεις εξακολουθούν να υφίστανται. «Υπάρχει μια ψευδαίσθηση ότι η υποβάθμιση της γης είναι τοπική και επομένως κάποιοι άνθρωποι θα γλιτώσουν», είπε ο Ibrahim Thiaw, ο Εκτελεστικός Γραμματέας του ΟΗΕ στη Σύμβαση κατά της Ερημοποίησης. «Αλλά είναι μια ψευδαίσθηση. Όταν υπάρχει έλλειψη τροφίμων σε ένα μέρος του κόσμου, επηρεάζονται όλοι. Όταν υπάρχει διεθνής μετανάστευση που επιδεινώνεται από την υποβάθμιση της γης, όλοι υποφέρουν. Όταν υπάρχει μια μεγάλη καταστροφή που επηρεάζει εκατομμύρια ανθρώπους, επηρεάζεται ολόκληρη η οικονομία του κόσμου».

Για τον Thiaw, η αναγνώριση της διασύνδεσης των περιβαλλοντικών προβλημάτων του κόσμου είναι μια αλλαγή στη συνείδηση που πρέπει να πραγματοποιηθεί επειγόντως. Σε τελική ανάλυση, είπε, «όταν κάνετε αποκατάσταση γης, αντιμετωπίζετε τη φτώχεια, αντιμετωπίζετε θέματα νερού, αντιμετωπίζετε θέματα οικοσυστήματος και αντιμετωπίζετε την κλιματική αλλαγή».

Πηγή: UNEP