Η λίμνη Κάρλα στη Θεσσαλία, γνωστή ως Βοιβηίς στην αρχαιότητα, αποτελεί ένα σημαντικό φυσικό πόρο και παράλληλα ένα ιερό και γόνιμο τοπίο που διαμόρφωσε καθοριστικά την τοπική κουλτούρα ανά τους αιώνες, μέσα από την αλιεία, τις κοινωνικές πρακτικές και το ισχυρό πολιτισμικό της φορτίο.

Οι καλύβες πάνω στο νερό, οι επίπεδες βάρκες («πλατσίδες») που φτιάχνονταν από υλικά της λίμνης, οι περιγραφές της καθημερινής ζωής στις καλύβες, τα γλέντια γύρω από τη φωτιά, το φτερούγισμα των πουλιών, οι καμπάνες του χωριού, οι μυρωδιές από τους φούρνους, οι γεύσεις όπως η «ψαρόσουπα της λίμνης» και οι ιεροτελεστίες όπως το ψήσιμο της «κακαβιάς», αποτελούν ακροβασίες ανάμεσα στο πραγματικό και το φαντασιακό. Αυτές οι σκηνές και αφηγήσεις, που εμπεριέχουν μύθους και συμβολισμούς, ιστορίες και βιώματα, προκαλούν έντονα συναισθήματα νοσταλγίας, χαράς, ζεστασιάς και αίσθησης του ανήκειν. Δημιουργούν μια βαθιά αίσθηση αφθονίας, ευημερίας και ευφορίας, αποτελώντας πολύτιμες συλλογικές πολιτισμικές μνήμες των κοινοτήτων, που επιδίωκαν να ορίσουν τον εαυτό τους μέσα σε έναν κυκλικό χρόνο αντιλαμβανόμενες τους ρυθμούς των εποχών, προσπαθώντας να ζήσουν σε έναν πολυδιάστατο χώρο άρρηκτα συνδεδεμένες με το περιβάλλον της.

Η μεταμόρφωση της Λίμνης Κάρλας μετέβαλε την πολιτισμική και περιβαλλοντική δυναμική της περιοχής. Η αποξήρανσή της, που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960, είχε ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη μέσω της επέκτασης της καλλιεργήσιμης γης, αλλά οδήγησε σε περιβαλλοντική και πολιτισμική υποβάθμιση. Η μείωση των υπόγειων υδάτων, η αλάτωση και οι αλλαγές στο μικροκλίμα δημιούργησαν περαιτέρω προκλήσεις, όπως πλημμύρες και μειωμένη γεωργική βιωσιμότητα. Επιπλέον, το έργο της αποξήρανσης προκάλεσε σημαντικές πολιτισμικές και κοινωνικές απώλειες, διαβρώνοντας τη συλλογική μνήμη και την τοπική γνώση που σχετίζονταν με τη λίμνη. Η υποβάθμιση του οικοσυστήματος, η απώλεια βιοποικιλότητας και η αλλαγή του τοπίου συνέβαλαν σε μια διαρκή απώλεια μνήμης και πολιτισμικής ταυτότητας για τις τοπικές κοινότητες, που ένιωσαν εκτοπισμένες και αποξενωμένες από τον φυσικό τους χώρο. Η μεταμόρφωση της περιοχής αναδεικνύει τις αρνητικές συνέπειες μιας ανάπτυξης που δεν συνυπολογίζει τις περιβαλλοντικές και πολιτισμικές ανάγκες.  Η απώλεια της Λίμνης Κάρλας αναγνωρίζεται πλέον ως μια πολυδιάστατη τραυματική εμπειρία, που περιλαμβάνει περιβαλλοντική καταστροφή, πολιτισμική αποσύνδεση και διάβρωση της τοπικής κληρονομιάς… αποτελεί απώλεια τοπίου.

Η αποκατάσταση της Λίμνης Κάρλας, που ξεκίνησε το 2000, είχε ως στόχο την ενίσχυση της γεωργικής παραγωγικότητας και τη βελτίωση του οικοσυστήματος, με δράσεις όπως η δημιουργία τεχνητών υγροτόπων και η εφαρμογή βιώσιμων γεωργικών πρακτικών. Παρά τις προσπάθειες και την ένταξη της περιοχής στο δίκτυο Natura 2000, το έργο αντιμετώπισε προκλήσεις λόγω ανεπαρκούς σχεδιασμού, έλλειψης ολοκληρωμένης διαχείρισης λεκάνης απορροής και περιορισμένης συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών.

Η κακοκαιρία “Daniel” τον Σεπτέμβριο του 2023 ανέδειξε τις αδυναμίες της αποκατάστασης, μετέτρεψε τη λίμνη στο μεγαλύτερο φυσικό υδάτινο σώμα της Ελλάδας, με την υπερχείλιση να προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην περιοχή. Το νερό επανέκτησε την ιστορική τους πορεία, ξεπερνώντας κατά πολύ τα όρια που είχαν τεθεί από τις προσπάθειες αποκατάστασης, διεκδικώντας τον παλιό του χώρο. Λίγες ημέρες μετά, η υπερχείλιση της λίμνης απείλησε τα γειτονικά χωριά (η πλημμύρα των χωριών ήταν θέμα μόνο 60 εκ. αύξησης της στάθμης του νερού!). Ρεπορτάζ ανέφεραν ότι οι αγρότες της πεδιάδας σκέφτονταν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, καθώς δεν ήξεραν «πότε» και «αν» θα μπορέσουν να καλλιεργήσουν ξανά, ενώ υπήρχαν σοβαρά προβλήματα υγιεινής λόγω του στάσιμου νερού.

Είναι η ύπαρξη της λίμνης ευλογία ή κατάρα;

Η αποτυχία του έργου αποκατάστασης ανέδειξε τους περιορισμούς των μεγάλων παρεμβάσεων, όπως τα έργα αποστράγγισης, τα μεγάλα φράγματα ή η αλόγιστη βιομηχανική ανάπτυξη, τονίζοντας τη σημασία του τοπίου ως αλληλένδετου και διαρκώς εξελισσόμενου συστήματος σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Η αποκατάσταση του τοπίου, σε αντίθεση με την περιβαλλοντική αποκατάσταση, απαιτεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που συνδυάζει οικολογικές, πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις. Στόχος δεν είναι η επιστροφή του τοπίου στην αρχική του μορφή, αλλά η ουσιαστική αναζωογόνησή του, συνδυάζοντας οικολογικές, πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις.

Από τη δεκαετία του 1990, αρχίζουν να αναπτύσσονται πρακτικές που προωθούν τη βιώσιμη χρήση φυσικών πόρων, την πολυλειτουργικότητα της γεωργίας, τη διαφοροποίηση των αγροτικών δραστηριοτήτων, την αποκατάσταση οικοσυστημάτων και τη διατήρηση του τοπίου. Στην ελληνική ύπαιθρο συνυπάρχουν παραδοσιακά, εντατικά και μεταπαραγωγικά μοντέλα, με την περίπτωση της Λίμνης Κάρλας να αναδεικνύει την ανάγκη για ευαισθητοποίηση του κοινού για την προστασία και ορθή διαχείριση της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς.

Η επιτυχία της αποκατάστασης της Λίμνης Κάρλας εξαρτάται από τη συνεργασία μεταξύ θεσμών, πολιτών, επιστημόνων και επιχειρηματιών. Στο πλαίσιο στρατηγικού σχεδίου αποκατάστασης του λιμναίου τοπίου, η δημιουργία ενός Οικομουσείου (ecomuseum) και η ίδρυση ενός Παρατηρητηρίου Τοπίου (Landscape Observatory) θα μπορούσαν να αναδειχτούν ως σημαντικά εργαλεία. Αυτές οι πρωτοβουλίες επικεντρώνονται στη σύνδεση των φυσικών και πολιτισμικών πόρων με την τοπική παραγωγή, την εκπαίδευση και τον ήπιο τουρισμό, προάγοντας τη βιωσιμότητα και την ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης πολιτικής τοπίου.

Εικόνα 1. Δορυφορική εικόνα από την περιοχή της λίμνης Κάρλα από τον δορυφόρο Sentinel-2 στις 10 Οκτωβρίου 2023. Πηγή δεδομένων: Sentinel-2 / Copernicus. Ανάλυση & οπτικοποίηση δεδομένων: climatebook.gr.

Δρ. Ευάγγελος Παυλής,

Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Αγροτικής Οικονομίας & Ανάπτυξης 

Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ολόκληρο το άρθρο δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Landscape Research και μπορείτε να το βρείτε εδώ: https://www.tandfonline.com/eprint/DBJG9JNXFEHNATGS8PDX/full?target=10.1080/01426397.2025.2452438#abstract καθώς και εδώ: https://www.researchgate.net/publication/388175069_Landscape_loss_and_restoration_the_case_of_Lake_Karla_in_Greece

Το άρθρο γράφτηκε μετά από πρόσκληση της Ένωσης Γεωγράφων Ελλάδα (https://geographers.gr) προς τα μέλη της (12/09/2023), με αφορμή τα ακραία καιρικά φαινόμενα (κακοκαιρία «Daniel») που έπληξαν διάφορες περιοχές της Ελλάδας, προκαλώντας τεράστιες φυσικές καταστροφές και απώλεια τοπίου και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Landscape Research (https://www.tandfonline.com/journals/clar20) του Landscape Research Group (https://landscaperesearch.org). Ο συγγραφέας εκφράζει τις ευχαριστίες του στη φωτογράφο Βάνια Τλούπα για την παραχώρηση δύο φωτογραφιών από το αρχείο του αείμνηστου πατέρα της, Τάκη Τλούπα (1920-2003), καθώς και στην ερευνητική ομάδα του climatebook.gr για την παροχή των εναέριων φωτογραφιών.